υπνολόγοι λέγονται εκείνοι που μιλούν στον ύπνο τους και νυκτοβάτες εκείνοι που περπατούν κοιμώμενοι. Για να εξηγή­σουμε αυτά τα πράγματα πρέπει να διακρίνουμε στην ψυχή δύο είδη σκέψεως, μία ενεργητική —έλογη και μία άλογη— εκτική. Ενεργητική και έλογη είναι αυτή με την οποία η ψυχή προσηλώνει μετά συνειδήσεως την προσοχή της σε κάποιο πράγμα και τη μεταβιβάζει από το ένα στο άλο. Άλογη καθ’ έξιν είναι εκείνη κατά την οποία η προσοχή αρπάζεται και φέρεται έτσι καθ’ έξιν από την ίδια τη δύνα­μη των ιδεών, που διεγείρονται, χωρίς τη συνείδηση της ψυχής, σκέψη την οποία ονομάζουμε παθητική. Η δεύτερη αυτή σκέψη είναι γνήσια θυγατέρα της πρώτης, εξαρτώμενη από την έξη που αποκτά η ψυχή σιγά σιγά με το να ασχολείται με τις πιο ισχυρές προσβολές και τις πιο επείγουσες ιδέες, απευθυνόμενη σ’ αυτές και σταματώντας τις νοήσεις της. Αφού αποκτηθεί η έξη αυτή, μόλις διεγερθεί μία ιδέα, η προσοχή τρέχει μόνη της σ’ αυτή, ενδιατρίβει σ’ αυτή, ασχολούμενη μόνο με τις ιδέες εκείνες που έχουν σχέση με αυτή. Τις δε λοιπές που δεν έχουν καμία σχέση με αυτή τις εγκαταλείπει. Καθώς λοιπόν στους περισπασμούς της ψυχής και στους ύπνους ο νους τρέχει από τη μία ιδέα στην άλη, χωρίς καμία προσοχή σ’ αυτές, τότε γίνονται όλες εκείνες οι τυχαίες συνάψεις και όλα εκείνα τα πηδήματα με τα οποία περνά από το ένα πράγμα στο άλο, στρεφόμενη σε έναν διαρκή λαβύρινθο συγκεχυμένων ιδεών, χωρίς αρχή και τέλος. Αν όμως στην αρχή παρασταθεί μία ιδέα επείγουσα, τότε η εκτική σκέψη τρέχει σ’ αυτή και κάνοντας καθ’ έξιν εκείνο το ίδιο που κανεί συνειδητά η έλογη σκέψη, επιλέγει από τις ιδέες που εγείρονται εκεί­νες μόνο που έχουν σχέση με την πρωτεύουσα, αφήνοντας να διαλύονται οι άλες. Με τον τρόπο αυτό κανονίζει και διατάσσει ευθύς τις νοήσεις και τις πράξεις, σαν να παραστεκόταν η ψυχή σε όλα αυτά με τρόπο συνειδητό. Αυτό φάνηκε πολές φορές σε πολούς νυκτοβάτες. Όταν οι νυκτοβάτες ξυπνούν, η αλυσίδα των περασμένων ιδεών και πράξεων διακόπτεται με τέτοιο τρόπο που δεν μπορούν με κανένα κρίκο να ανεβούν από τις ιδέες της εγρήγορσης σε εκείνες της νυκτοβασίας. Και επειδή αυτές οι ιδέες και πράξεις διευθύνονται από μόνη την εκτική προσοχή, πολύ λίγες προσβολές θα μπορούσαν να προκαλέσουν αυτές στη μνήμη. Έτσι όταν οι νυκτο­βάτες ξυπνούν δεν έχουν ποτέ καμία ανάμνηση των όσων έκαναν κοιμώμενοι.