Βιογραφίες

Κοδρικάς Παναγιώτης
Κοδρικάς Παναγιώτης [1750/55, Αθήνα – 1827, Παρίσι]

Γραμματέας Φαναριωτών Ηγεμόνων και εν συνεχεία διερμηνέας στο Υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας, ανέπτυξε παράλληλα με τη διπλωματική του δράση και συγγραφική δραστηριότητα με έργα κυρίως φιλολογικού περιεχομένου. Οι αντιλήψεις του για τη γλώσσα, που διέφεραν από τις αντίστοιχες του Κοραή, αποτέλεσαν την κυριότερη αιτία μιας μακρόχρονης μεταξύ τους αντιπαράθεσης.

Γόνος επιφανούς οικογένειας γεννήθηκε στην Αθήνα, όπου και πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Ο πατέρας του καταγόταν από οικογένεια προκρίτων Αθηναίων, των Κατζηλλιέρη, που σύμφωνα με πληροφορίες ήταν ευγενείς από την Κεφαλλονιά. Ο Π. Κοδρικάς έλαβε το επώνυμο της μητέρας του -η οποία άνηκε στην οικογένεια Κοντρικά επίσης αριστοκρατικής καταγωγής- για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους ως ο τελευταίος απόγονος αυτής της οικογένειας. Πολύ αργότερα, εγκατεστημένος στο Παρίσι θα χρησιμοποιήσει το πατρικό του όνομα μετατρέποντάς το σε Καγκελάριος [Δασκαλάκης, 1966: 25-26]. Τόσο από την πλευρά του πατέρα του όσο και από εκείνη της μητέρας του είχε συγγενικούς δεσμούς με τις διακεκριμένες αθηναϊκές οικογένειες των Χαλκοκονδύληδων, Παλαιολόγων και Γασπαραίων.

Έχοντας λάβει την εγκύκλιο μόρφωση στην Αθήνα μετέβη το 1778 στην Κωνσταντινούπολη με σκοπό να συνεχίσει τις σπουδές του και να έρθει σε επαφή με τον κύκλο των Φαναριωτών. Κάτι τέτοιο κατέστη πολύ γρήγορα δυνατό -πιθανότατα λόγω της καταγωγής του- κι έτσι άρχισε να εργάζεται ως οικοδιδάσκαλος και γραμματέας κοντά σε Φαναριώτες. Παράλληλα φρόντιζε για τη γνωστική του κατάρτιση και μάθαινε ξένες γλώσσες, κυρίως γαλλικά και τουρκικά [Δασκαλάκης, 1966: 26-27].

Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, διετέλεσε για ένα διάστημα γραμματέας του Πατριάρχη Ιεροσολύμων Αβραμίου και στη συνέχεια, το 1783, διορίστηκε στο Βουκουρέστι πρώτος γραμματέας του ηγεμόνα της Βλαχίας Μιχαήλ Σούτσου [ΕΕΕ, 1983: 411]. Θα παραμείνει στη θέση αυτή και μετά την πτώση του τελευταίου (1786) στην υπηρεσία του νέου ηγεμόνα Νικόλαου Μαυρογένη. Όταν το 1890 ο Νικόλαος καθαιρείται και θανατώνεται, ο Κοδρικάς επιστρέφει στην Κωνσταντινούπολη και αμέσως μετά πραγματοποιεί μια σύντομη επίσκεψη στην Αθήνα. Τον ίδιο χρόνο πρόκειται να αναλάβει τη θέση του γραμματέα του δραγουμάνου του στόλου Κωνσταντίνου Χατζερή [ΕΕΕ, 1983: 411]. Κατόπιν θα προσφέρει εκ νέου τις υπηρεσίες του στον Μιχ. Σούτσο, ο οποίος επανεκλέγεται το 1791 στην ηγεμονία της Βλαχίας. Θα τον ακολουθήσει και στο Ιάσιο όταν το 1793 αυτός μετατίθεται στην ηγεμονία της Μολδαβίας. Όντας σύμβουλος και υπεύθυνος της εμπιστευτικής αλληλογραφίας του αναλαμβάνει να διεκπεραιώσει τις μυστικές επαφές με πράκτορες, που παρείχαν πληροφορίες για τα στρατιωτικά και πολιτικά δρώμενα στο εξωτερικό. Παραμένοντας σε αυτή τη θέση έως και το 1796, θα αποκτήσει γνώση των πολιτικών εξελίξεων στον ευρωπαϊκό και διεθνή χώρο αναπτύσσοντας παράλληλα ικανότητα σε διπλωματικούς χειρισμούς [Δασκαλάκης, 1966: 27].

Στο Βουκουρέστι ο Κοδρικάς ανέπτυξε στενές σχέσεις με διακεκριμένους Έλληνες λογίους μεταξύ των οποίων οι Καταρτζής, Μοισιόδακας, Κωνσταντάς, Φιλιππίδης και κυρίως με τον Λάμπρο Φωτιάδη, του οποίου υπήρξε μαθητής. Η συμμετοχή του σε αυτό τον κύκλο του έδωσε τη δυνατότητα να διευρύνει το γνωστικό του πεδίο σε θέματα κυρίως φιλολογικού και παιδαγωγικού ενδιαφέροντος [Δασκαλάκης, 1966: 30].

 Το 1797 μεταβαίνει στο Παρίσι ως μέλος της αποστολής της τουρκικής πρεσβείας, θέση που δικαιολογούσε η προηγούμενη πείρα του σε διπλωματικά και πολιτικά ζητήματα. Όταν στα 1802 ο τούρκος πρέσβης εγκαταλείπει τη γαλλική πρωτεύουσα, ο Κοδρικάς παραμένει εκεί κι εργάζεται ως μεταφραστής-διερμηνέας στο υπουργείο εξωτερικών μέχρι και το θάνατό του. Κατά την παραμονή του στο Παρίσι φέρεται να διατηρεί μυστική συνεργασία με τη γαλλική κυβέρνηση ως σύμβουλος σε ζητήματα Ανατολής. Οι στενές επαφές που ανέπτυξε ο Κοδρικάς με τους Γάλλους χρονολογούνται ήδη από την εποχή που διατελούσε γραμματέας του Μ. Σούτσου, ο οποίος ήταν φιλικά διακείμενος προς τη γαλλική δημοκρατία [Δασκαλάκης, 1966: 28]. Εγκατεστημένος εκεί εισχώρησε πολύ γρήγορα στους κύκλους των λογίων του Παρισιού κι ανέπτυξε φιλικές σχέσεις με πολλούς από αυτούς (Villoison, Boissonade, Bast κ.α.) και ιδιαίτερα με τον κόμη D’ Hauterive. Ο τελευταίος, προϊστάμενός του στο υπουργείο εξωτερικών, υπήρξε στενός φίλος και προστάτης του έως και το θάνατό του [Δασκαλάκης, 1966: 37].

Κατά τη διαμονή του στο Παρίσι ο Κοδρικάς επέδειξε ενδιαφέρον για τα ελληνικά προβλήματα· πληροφορίες τον φέρουν να συνεργάζεται με τον Καποδίστρια προκειμένου να διευθετηθεί το ζήτημα των Επτανήσων στα 1814/15 [ΕΕΕ, 1983: 412]. Αργότερα, δραστηριοποιήθηκε για την ενημέρωση του γαλλικού κοινού αναφορικά με την επανάσταση αρθρογραφώντας σε παρισινές εφημερίδες, ενώ κλήθηκε να εκφράσει και τη γνώμη του σχετικά με την οργάνωση της επαναστατημένης χώρας. Το 1825 προτείνεται από τον Αλ. Μαυροκορδάτο για τη θέση του διπλωματικού αντιπροσώπου της Ελλάδας στο Παρίσι, σχέδιο που τελικά δεν ευοδώθηκε εξαιτίας των πιέσεων που ασκούσαν κύκλοι προσκείμενοι στον Κοραή [ΕΕΕ, 1983: 412].

Οι αντιδράσεις αυτές της φιλοκοραϊκής παράταξης στηρίζονταν στη βάση μιας μακρόχρονης αντιπαράθεσης ανάμεσα στον Κοραή και τον Κοδρικά, η οποία αφορούσε κατά κύριο λόγο στις γλωσσικές τους αντιλήψεις. Η απαρχή της διαμάχης τους τοποθετείται γύρω στα 1803, όταν σε μια σύντομη συνάντησή τους στο Παρίσι ο Κοραής κατηγορεί τον Κοδρικά ότι συνεργεί με τους Φαναριώτες ενάντια στα συμφέροντα του υπόδουλου έθνους [Δημαράς, 1998: 356-357]. Είναι η χρονιά που ο Κοδρικάς εκδίδει το έργο του Παρατηρήσεις πάνω στις απόψεις μερικών Ελληνιστών σχετικά με τη νεοελληνική με αφορμή τις θέσεις του Μποναμύ περί φθοράς της ελληνικής γλώσσας. Σε αντιδιαστολή με την άποψη του Γάλλου ελληνιστή, θεωρεί τη νεοελληνική -όπως αυτή εκφράζεται από το Πατριαρχείο και τη φαναριώτική γραμματεία- ισάξια της αρχαίας. Επιπλέον, αναγνωρίζει στη γλώσσα αυτή και μια πολιτισμική διάσταση, που προέρχεται από τη σύνδεσή της με την πορεία και τα έθιμα του Γένους [ΕΕΕ, 1983: 412]. Στα χρόνια που θα ακολουθήσουν θα προβεί στη συγγραφή μελετών, όπου υπερασπίζεται εκ νέου τη γλώσσα της εκκλησίας και των Φαναριωτών ενάντια σε Γάλλους επικριτές της νεοελληνικής.

Οι παραπάνω γλωσσικές αντιλήψεις του Κοδρικά -που έρχονται σε ευθεία αντιδιαστολή με τις αντίστοιχες του Κοραή- θα εντείνουν την μεταξύ τους αντιπαράθεση, η οποία πρόκειται να κορυφωθεί με αλλεπάλληλα δημοσιεύματα [Σάθας, 1868: 654-655]. Από το 1816 ο Κοδρικάς κυκλοφορεί μια σειρά φυλλαδίων, όπου αντιστρατεύεται τις θέσεις του φιλοκοραϊκού περιοδικού Λόγιος Ερμής, ενώ παράλληλα αρθρογραφεί στο αντίπαλο περιοδικό Καλλιόπη. Στα πλαίσια της διαμάχης και ως απάντηση στα δημοσιεύματα του κοραϊκού κύκλου, εκδίδει το 1818 τη Μελέτη περί της κοινής Ελληνικής διαλέκτου. Πρόκειται για ένα δίτομο έργο με πλούσιο γλωσσικό υλικό, το οποίο αφιερώνει στο Ρώσο αυτοκράτορα [Δημαράς, 1998: 359]. Η πραγματεία αυτή προκάλεσε έντονες αντιδράσεις από την πλευρά των κοραϊστών και η διένεξη συνεχίστηκε μέχρι την ελληνική επανάσταση.

Εκτός από το φιλολογικό του έργο ο Κοδρικάς επέδειξε και φιλοσοφικά ενδιαφέροντα δημοσιεύοντας στο Βουκουρέστι το 1794 τη μετάφραση του Περί πληθύος κόσμων του Fontenelle. Η έκδοση αυτή που περιλάμβανε δικά του σχόλια και πρόλογο, υποδείκνυε έναν προσανατολισμό προς τη σύγχρονή του νευτώνεια φυσική φιλοσοφία. Την ίδια εποχή ασχολείται με τη μετάφραση του έργου του PopeΔοκίμιο για τον Άνθρωπο. Στο βιβλίο αυτό -όπως και στο προηγούμενο- διαφαίνεται η επίδραση των Γάλλων διαφωτιστών και του πνεύματος του Διαφωτισμού εν γένει, ιδέες που αντανακλούν τις αντίστοιχες του πνευματικού περιβάλλοντός του στο Βουκουρέστι [ΕΕΕ, 1983: 412]. Αργότερα, όμως, πρόκειται να μεταβάλει τις απόψεις του για τα κοινωνικά και φυσικά φαινόμενα προς μια πιο συντηρητική κατεύθυνση [Δασκαλάκης, 1966: 31]. Στη συγγραφική του δραστηριότητα συγκαταλέγονται, επίσης, ποιήματα -κυρίως ερωτικού περιεχομένου- και οι Εφημερίδες του, ημερολογιακά τετράδια με τις εντυπώσεις του ως γραμματέα στις Ηγεμονίες και τη δραγουμανία του στόλου (1788-1797). 
 

Εργογραφία

  • Ομιλίαι περί πληθύος Κόσμων, Βιέννη, 1794
  • Προς τους ελλογιμώτατους νέους εκδότας του Λογίου Ερμή, Παρίσι, 1816
  • Απολογία των εν Πίζη Ελλήνων, Πίζα, 1817
  • Προς τους οικίους, Παρίσι, 1817
  • Και αύθις προς τους οικίους, Παρίσι, 1818
  • Μελέτη περί της Ελληνικής κοινής διαλέκτου, Παρίσι, 1818.
  • Διάφοροι διατριβαί εν Ελληνικώ Τηλεγράφω και Καλλιόπη
Ε. ΑΜΥΓΔΑΛΑΚΗ 
Α. ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΥ


Ενδεικτική Βιβλιογραφία

  • Αγγέλου Α., (1963), Παναγιώτης Κοδρικάς. Εφημερίδες (1787-1797), Αθήνα, ΟΜΕΔ.
  • Δασκαλάκης Α.Β., (1966), Κοραής και Κοδρικάς. Η μεγάλη φιλολογική διαμάχη των Ελλήνων, 1815-1821, Αθήνα.
  • Δημαράς Κ.Θ., (1953), "Προτομή του Κοδρικά", Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1953, 10, σ. 58-67.
  • Δημαράς Κ.Θ., (1998), Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής, Αθήνα.
  • [ΕΕΕ =] Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών 1983, τόμος 4, σελ. 411-412.
  • Σάθας Κ.,(1868), Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήνα.
  • Σφοίνη Α., "Λεξιλόγια και Διαφωτισμός, Εφημερίδες του Παναγιώτη Κοδρικά". Νεοελληνική Παιδεία και Κοινωνία, σσ. 107-120.
  • Φραγκίσκος Ε., (1966), "Δύο κατήγοροι του Γένους" Εποχές τχ. 41 , 281-296. [Περιηγήσεις στον ελληνικό χώρο, Αθήνα 1968, σ.49-66.]