Xρησταρής Μιχαήλ [1773, Ιωάννινα - 1831, Αθήνα(;)]

---

Γιατρός και λόγιος, ο Μιχαήλ Χρησταρής σπούδασε σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια για να ασχοληθεί κατόπιν με την συγγραφή πρωτότυπων κειμένων αλλά και μεταφράσεων. Εξασκούσε το επάγγελμα του γιατρού, ενώ συμμετείχε ενεργά και στην επανάσταση στις Ηγεμονίες ως ηγετικό στέλεχος της Φιλικής Εταιρείας.

Γεννήθηκε στα Ιωάννινα, όπου και έλαβε την εγκύκλιo μόρφωση κοντά στον Κοσμά Μπαλάνο [Aραβαντινός, 1960: 217]. Στις αρχές του 1790 μετέβη στη Βλαχία (εκεί εργαζόταν ήδη ως έμπορος ο αδελφός του ) και παρακολούθησε τα μαθήματα του Ηπειρώτη Λάμπρου Φωτιάδη στο ελληνικό γυμνάσιο της περιοχής. Στη συνέχεια θα αναχωρήσει για ανώτερες σπουδές στην Ευρώπη.

Βρίσκεται αρχικά στο Παρίσι και έπειτα από σύντομο διάστημα φεύγει για την Ιταλία. Το 1804 τον συναντούμε στην Πάδοβα, όπου διδάσκεται φιλοσοφία, μαθηματικά και ιατρική στο τοπικό πανεπιστήμιο. Είναι η χρονιά που θα εκδώσει την μετάφραση στην απλοελληνική του έργου Στοιχεία Αριθμητικής και Άλγεβρας του Μετσβούργου προοριζομένη για διδακτικό εγχειρίδιο [Βρετός, 1857: 348]. Λαμβάνει το διδακτορικό του δίπλωμα στα 1806 για να συνεχίσει τις σπουδές του και να συμπληρώσει τις γνώσεις του της ιατρικής στο πανεπιστήμιο της Βιέννης. Μετά την ολοκλήρωση της φοίτησής του εκεί αναχωρεί για το Βουκουρέστι (μάλλον στα 1810) προκειμένου να εξασκήσει το επάγγελμα του γιατρού. Εκείνη την εποχή πεθαίνει ο αδελφός του και αναλαμβάνει έκτοτε να συντηρεί την οικογένειά του, που διέμενε στα Ιωάννινα. Στο Βουκουρέστι φέρεται να διετέλεσε προσωπικός γιατρός του ηγεμόνα Ιωάννη Καρατζά (1812-1818). Ακόμη, ήταν ανάμεσα στα πρώτα μέλη της Φιλομούσου Εταιρείας, η οποία -με υπεύθυνο τον μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο (1810-1812)- αποσκοπούσε στην πνευματική πρόοδο των ομογενών της ελληνικής παροικίας. [ΜΕΕ, 1926: 709]

Από το 1814 φαίνεται ότι συνεργαζόταν από κοινού με τον Κ. Βαρδαλάχο με το περιοδικό Ερμής ο Λόγιος σε θέματα φιλολογικού περιεχομένου. Μέχρι και το 1818 έχει επισκεφθεί την Ιταλία δύο φορές [Μπέττης, 1972: 4]. Πραγματοποιεί την πρώτη του επίσκεψη το 1815, οπότε μάλλον διέμεινε στην Πίζα και εργάστηκε μαζί με τον φιλόλογο Ιατρόπουλο επάνω σε μια συλλογή ανέκδοτων ελληνικών κειμένων. Την επιμέλεια της έκδοσης αυτού του έργου είχε αναλάβει ο μητροπολίτης Ιγνάτιος, ο οποίος ζούσε τότε στην Ιταλία. Ο τελευταίος φέρεται να υπήρξε η αιτία της μετάβασης του Χρησταρή εκεί και της ενασχόλησής του με το συγκεκριμένο εγχείρημα. Ο συγγενής του Κουτσαλέξης αναφέρει πως βρέθηκε στην Ιταλία και το 1818, αυτή τη φορά στο Λιβόρνο, όπου είχε καταφύγει με τον Ι. Καρατζά. Το 1819 το όνομά του θα περιληφθεί μεταξύ των γνωστότερων γιατρών στον κατάλογο των συνδρομητών του ίδιου έτους για τον τρίτο τόμο της Ιστορίας της πάλαι ποτέ Δακίας του Διονυσίου Φωτεινού. [Μπέττης, 1972: 4]

Στις 30 Αυγούστου 1818 μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία από τον Κωνσταντίνο Πεντεδέκα λαμβάνοντας το ψευδώνυμο 'ψευδομάντης'. Πολύ γρήγορα εξελίχθηκε σε σημαντικό στέλεχος της οργάνωσης και αναλάμβανε να εκτελεί αποστολές. Κατά τη διαμονή του στο Βουκουρέστι ασχολήθηκε με την μετάφραση γαλλικών και ιταλικών τραγωδιών, που παρουσίαζε στο τοπικό θέατρο. Έτσι μετά την άνοδο του Μ. Σούτσου στο θρόνο της ηγεμονίας (1818) θα ανεβάσει με επιτυχία το Βρούτο του Βολτέρου, που πρόκειται να επαναληφθεί μερικές μέρες αργότερα καθώς και στα 1820. Θα ακολουθήσουν οι παραστάσεις Θεμιστοκλής και Μερόπη σε έμμετρη δική του απόδοση με εξίσου θετική την αντίδραση του κοινού [ΜΕΕ, 1926: 709]. Με την ανάμειξή του στα δρώμενα της ελληνικής σκηνής του Βουκουρεστίου κατόρθωνε να επηρεάζει τις συνειδήσεις ομογενών σύμφωνα με τις επιταγές της ηγεσίας των Φιλικών.

Στο διάστημα που μεσολάβησε μέχρι την έναρξη της ελληνικής επανάστασης ενεπλάκη στη διαμάχη που είχε ξεσπάσει ανάμεσα στα ηγετικά μέλη της οργάνωσης Πεντεδέκα και Αναγνωστόπουλο. Παρόλη την αντιπάθεια που φαίνεται πως υπήρχε ανάμεσα στον τελευταίο και τον Χρησταρή, οι δυο τους συνεργάζονταν ικανοποιητικά για θέματα που αφορούσαν στην προετοιμασία του Αγώνα. Οι σχέσεις τους πρόκειται να βελτιωθούν στη συνέχεια με την παρέμβαση τρίτων. Το 1819 ορίστηκε από τον Αναγνωστόπουλο ταμίας της επιτροπής, που συγκροτήθηκε για τη συγκέντρωση οικονομικών πόρων. Τα χρήματα προορίζονταν για επαναστατικούς σκοπούς παρά την πρόφαση ότι θα δίνονταν για την ίδρυση σχολείου στην Πελοπόννησο [Μπέττης, 1972: 9]. Συμμετείχε, ακόμη, στο επταμελές συμβούλιο που συνήλθε στο Βουκουρέστι από μέλη της τοπικής Εφορίας, κίνηση η οποία συκοφαντήθηκε στον Αλ. Υψηλάντη, νέο ηγέτη της οργάνωσης. Έτσι, στην συνάντηση που είχαν μαζί του στο Κισνόβι προκειμένου να του ανακοινώσουν τις αποφάσεις του συνεδρίου στο Βουκουρέστι, ο Αλ. Υψηλάντης διατήρησε ψυχρή στάση απέναντί τους και χωρίς να τους δείξει την απαραίτητη εμπιστοσύνη ακολούθησε τα δικά του σχέδια για την έναρξη της επανάστασης. Η αντίδρασή του αυτή φαίνεται δικαιολογημένη καθώς υπήρχαν πληροφορίες για προηγούμενη έριδα μεταξύ Χρησταρή και Αναγνωστόπουλου, που τότε τους έβλεπε να συνεργάζονται. Μια τέτοια συμπεριφορά θα μπορούσε να ερμηνευθεί εκ μέρους του ως ένδειξη πιθανής συνομωσίας. Εξάλλου, είχε διαδοθεί η φήμη πως ο απρόσμενος θάνατος του Μ. Σούτσου (18/1/1821) ίσως να οφειλόταν και σε δηλητηρίαση από το γιατρό Χρησταρή κατά τις οδηγίες ηγετικών μελών της οργάνωσης. Η κατηγορία αυτή αποδείχτηκε, τελικά, αβάσιμη. [Μπεττής, 1972: 11]

Στις 22 Φεβρουαρίου 1821 ο Αλ. Υψηλάντης θα περάσει τον Προύθο για να κηρύξει τη επανάσταση στις Ηγεμονίες. Ο Αναγνωστόπουλος με τον Χρησταρή μάλλον δεν συμμετέχουν σε αυτές τις πρώτες ενέργειες του αρχηγού τους [Bρετός, 1857: 348]. Ο Ηπειρώτης λόγιος, όμως, πρόκειται να δραστηριοποιηθεί πολύ γρήγορα συνεισφέροντας στον Ιερό Λόχο τόσο οργανωτικά όσο και οικονομικά. Σε όλη την διάρκεια του κινήματος βρίσκεται στο πλευρό του Υψηλάντη ως σύμβουλος και διαμεσολαβητής του με τον Θ. Βλαδιμηρέσκου, αντισυνταγματάρχη στην υπηρεσία των Ρώσων. Αρχές Απριλίου του 1821 βρίσκεται στο Τυργκοβίστι, όπου είχαν στρατοπεδεύσει οι δυνάμεις των Φιλικών. Εκεί θα λάβει μέρος σε οκταμελές συμβούλιο μαζί με τον Α. Τσακάλωφ για να συμβουλέψουν τον Υψηλάντη. Την περίοδο αυτή θα συμμετάσχει, σύμφωνα με δική του ομολογία, στην εκτέλεση του Βλαδιμηρέσκου, που είχε διατάξει ο ηγέτης των Φιλικών [Μπεττής, 1972: 15]. Πολέμησε, ακόμη, στην μάχη του Δραγατσανίου τον Ιούνιο του 1821 κατά την οποία καταστράφηκε ο Ιερός Λόχος. Ο ίδιος, ωστόσο, κατόρθωσε να διασωθεί καταφεύγοντας στην Τρανσυλβανία.

Μετά την αποτυχία της επανάστασης στις Ηγεμονίες, λοιπόν, θα διαφύγει στην Τεργέστη μέσω Τεμισβαρίου και Ερμανούπολης της Τρανσυλβανίας. Από εκεί θα αναχωρήσει για το Μόναχο. Από την Τεργέστη σκοπεύει να πλησιάσει στον ελλαδικό χώρο, αλλά τα σχέδιά του ματαιώνονται με την επέμβαση των αυστριακών αρχών. Θα βρεθεί κατόπιν στο Μόναχο, απ’όπου αλληλογραφεί με τον Πολυχρονιάδη Ζαγορίσιο στην Πίζα. Παραμένει στην Βαυαρία μέχρι τα μέσα του Μαΐου του 1822 και φθάνει στο Λιβόρνο προς τα τέλη του Αυγούστου του ίδιου χρόνου. Τον ερχόμενο Δεκέμβριο διαμένει στην Πίζα, όπως μαρτυρά ένα γράμμα προς τον φίλο του Πραΐδη με ημερομηνία 2 Δεκεμβρίου 1822 [Μπεττής, 1972: 18-19]. Από την αλληλογραφία του αυτή καθ’όλη την περίοδο των περιπλανήσεών του διαπιστώνουμε πως αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα καθώς και προβλήματα υγείας.

Για τα επόμενα δέκα χρόνια της ζωής του δεν διαθέτουμε πληροφορίες αναφορικά με τη δράση του. Το 1831 θα κυκλοφορήσει στο Βουκουρέστι το έργο του Κατήχησις των κυριωτέρων κοινωνικών καθηκόντων. Φαίνεται πως το διάστημα αυτό κατόρθωσε με την μεσολάβηση ισχυρών φίλων του να μεταβεί στην Μολδοβλαχία και ότι διέμενε στην δακική πρωτεύουσα διατηρώντας επαγγελματικές και πνευματικές ασχολίες. Θα πεθάνει φτωχός περίπου το 1831 και πιθανότατα στην Αθήνα. [Βρετός, 1857: 348]

Στην συγγραφική παραγωγή του Μιχαήλ Χρησταρή συγκαταλέγονται κείμενα μαθηματικού, φιλολογικού και φιλοσοφικού περιεχομένου. Εκτός από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω συνέγραψε και το Στοιχειώδες σύγγραμμα περί ηθικής και ευδαιμονίας, που εκδόθηκε στην Βιέννη το 1816. Πρόκειται για ένα δίτομο έργο, το οποίο αποτελεί μετάφραση αντίστοιχου γαλλικού κειμένου [Βρετός, 1857: 132]. Κατά τον Μπέττη, ο Ηπειρώτης λόγιος μπορεί δικαιολογημένα να θεωρηθεί ως ένας από τους συνεργάτες της Ελληνικής Νομαρχίας, σε περίπτωση που το έργο αυτό αποτελεί δημιούργημα μιας ομάδας ανθρώπων. [Μπεττής, 1972: 11]

Εργογραφία

---

• Στοιχεία της αριθμητικής και αλγέβρας, Πάδοβα, 1804
• Στοιχειώδες σύγγραμμα περί ηθικής και ευδαιμονίας, Βιέννη, 1816
• Ιούνιος Βρούτος, Βουκουρέστι, 1820
• Μερόπη, Βουκουρέστι,1820
• Θεμιστοκλής, Βουκουρέστι, 1820
• Κατήχησις των κυριοτέρων κοινωνικών καθηκόντων, Βουκουρέστι, 1831
• Κατήχησις Πολιτική (;), ανέκδοτο

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

---

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία

• Argyropoulos R.D., (1989), ''A 19th-Century Greek Scholar in Bucharest: Mihail Christaris and his Library'', Balkan Studies 30, 67-82.

Ελληνική Βιβλιογραφία

• Αραβαντινός Π., (1960), Βιογραφική συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας (επιμέλεια Κ.Θ.Δημαρά), Ιωάννινα.
• Βρετός Α., (1857), Νεοελληνική Φιλολογία, Αθήνα. 
• [ΜΕΕ=] Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, (1926), 2η έκδοση, τ. 24, Αθήνα.
• Μπέττης Στ., (1972), ''Μιχαήλ Χρησταρής, ο διαπρεπής Γιαννιώτης ιατροφιλόσοφος και φιλικός (ο ανώνυμος Έλλην της νομαρχίας;)'', Ηπειρωτική Εστία, τχ. 21, σ. 1-32.