Φιλιππίδης Δανιήλ [1750/55, Μηλιές Πηλίου – 1832, Βεσσαραβία]

---

Συγγραφέας έργων επιστημονικού κυρίως περιεχομένου και δάσκαλος θετικών επιστημών και φιλοσοφίας στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, ο Δ. Φιλιππίδης άνηκε στην παράταξη των Ελλήνων λογίων που ενστερνίστηκαν τις θέσεις του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.

Γιος του Φιλίππου Αργυρίου και της Αλεξάνδρας Παπαθεοδώρου, προερχόταν από ευκατάστατη οικογένεια από τις Μηλιές του Πηλίου. Ο παππούς του Αργύρης Φιλίππου είχε μεταναστεύσει από τη βόρεια Εύβοια στα τέλη του 17ου αιώνα. Ο Δανιήλ Φιλιππίδης είχε ένα μικρότερο αδελφό, τον Αργύρη Φιλίππου και πρώτους εξαδέλφους τους Γρηγόριο Κωνσταντά και Άνθιμο Γαζή από την πλευρά της μητέρας του και του πατέρα του, αντίστοιχα [Οικονομίδης, 1978/9: 205-208].

Έμαθε τα πρώτα γράμματα στη γενέτειρά του κοντά στον Άνθιμο Παπαπανταζή και όταν ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του έγινε ιερομόναχος. Το 1779 μετέβη στο Άγιο Όρος για να παρακολουθήσει μαθήματα στην Αθωνιάδα Σχολή· γρήγορα, όμως, θα αναχωρήσει για τη Χίο. Στην τοπική σχολή, όπου φοιτεί μαζί με τον μετέπειτα Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄, διδάσκεται αριθμητική και γεωμετρία για ένα περίπου χρόνο. Στη συνέχεια πηγαίνει στο Βουκουρέστι όπου πρόκειται να διδαχθεί μαθήματα ελληνικής γλώσσας κοντά στο Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη από κοινού με άλλα μαθήματα στην εκεί σχολή. Όταν το 1784 ο δάσκαλός του πεθαίνει, ο Φιλιππίδης μεταβαίνει στο Ιάσιο όπου θα διδάξει στην Αυθεντική Σχολή για τα επόμενα δύο χρόνια (1784-1786) [ΕΕΕ, 1983: 280]. Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες φέρεται να διδάσκει στο Ιάσιο μετά το 1787 ως καθηγητής των ελληνικών [Οικονομίδης, 1978/9: 210].

Έως και το 1790 πάντως βρίσκεται στις παραδουνάβιες ηγεμονίες -πότε στο Βουκουρέστι και πότε στο Ιάσιο- και εισέρχεται στον κύκλο του Δημητρίου Καταρτζή. Στο περιβάλλον του τελευταίου πρόκειται να έλθει σε επαφή με το νέο γαλλικό πνεύμα και τους κύριους εκπροσώπους του Διαφωτισμού, ενώ την ίδια περίοδο θα επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στη μελέτη της γεωγραφίας [Κουμαριανού, 1965: 22-29]. Από κοινού με τον εξάδελφό του Γρ. Κωνσταντά θα προβεί στη συγγραφή της Νεωτερικής Γεωγραφίας, που εκδίδεται στη Βιέννη το 1791.

Από τα τέλη του 1790 τον συναντάμε στο Παρίσι να παρακολουθεί μαθήματα φυσικών επιστημών. Δάσκαλοί του υπήρξαν ο αστρονόμος Λαλάντ, ο μαθηματικός Μωντυί, ο  χημικός Φουρκρουά και ο φυσικός Μπρισσόν, ενώ διατηρούσε φιλική σχέση και με το Γάλλο ελληνιστή και γεωγράφο Ζαν-Ντενί Μπαρμπιέ ντυ Μποκάζ [ΕΕΕ, 1983: 280]. Στα 1794 εγκαταλείπει τη γαλλική πρωτεύουσα για να μεταβεί στις Μηλιές και έπειτα από σύντομη παραμονή στη γενέτειρά του αναχωρεί για την Κωνσταντινούπολη. Εξαιτίας μιας πυρκαγιάς που εκδηλώθηκε εκεί, θα χάσει όλα τα υπάρχοντά του μαζί με δύο χειρόγραφους τόμους που περιλάμβαναν τη συνέχεια της Νεωτερικής Γεωγραφίας, με αποτέλεσμα  το έργο αυτό να παραμείνει ασυμπλήρωτο [Οικονομίδης, 1978/9: 214]. 
Επιστρέφει στις παραδουνάβιες ηγεμονίες το 1796 και εγκαθίσταται στο Ιάσιο ως οικοδιδάσκαλος των γιων του Γεωργακάκη Μπάλσα. Μετά από πρόσκληση της τοπικής Ηγεμονικής Σχολής αναλαμβάνει από το 1803 τη διδασκαλία των μαθηματικών, της φυσικής και της χημείας. Κατά την παράδοση των μαθημάτων χρησιμοποιεί γαλλικά διδακτικά εγχειρίδια, ενώ συχνά προβαίνει στη διεξαγωγή πειραμάτων με όργανα φυσικής και χημείας, πολλά από τα οποία είχε ο ίδιος εξασφαλίσει για τη σχολή [Οικονομίδης, 1978/9: 214-215]. Σε αυτή τη θέση θα παραμείνει έως και το 1805, οπότε λόγοι υγείας τον αναγκάζουν να αποχωρήσει και να εργαστεί ως δάσκαλος θετικών επιστημών και φιλοσοφίας στα παιδιά του ηγεμόνα Μουρούζη (Φεβρουάριος 1805 – Φεβρουάριος 1806).

Αργότερα, το 1810 με 1812, θα επισκεφθεί το Παρίσι για μια ακόμη φορά για να ακολουθήσει περιήγησή του σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, μεταξύ των οποίων το Στρασβούργο, το Μόναχο και η Βιέννη. Με σκοπό να επιβλέψει την εκτύπωση έργων του θα καταλήξει στη Λειψία το 1816, όπου πρόκειται να μείνει για δύο περίπου χρόνια -έως και τον Οκτώβριο του 1818 οπότε φεύγει για το Ιάσιο [Οικονομίδης, 1978/9: 217-218]. Από το 1819 είναι μέλος της Φιλικής Εταιρίας, ενώ πιθανότατα την ίδια περίοδο σχεδιάζει από κοινού με τους Ανθ. Γαζή και Γρ. Κωνσταντά τη δημιουργία σχολής στις Μηλιές και αποφασίζει να κληροδοτήσει εκεί την περιουσία του. Η ιδέα τους, όμως, δεν ευοδώθηκε τελικά καθώς τα σχέδιά τους ματαιώθηκαν λόγω της αντίδρασης των Τούρκων [ΕΕΕ, 1983: 281]. Ο ίδιος θα παραμείνει στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες μέχρι και το θάνατό του.

Η συγγραφική δραστηριότητα του Φιλιππίδη περιλάμβανε διδακτικά εγχειρίδια, μεταφράσεις, φιλολογικές και φιλοσοφικές μελέτες, καθώς και πολλά βιβλία επιστημονικού περιεχομένου. Στην τελευταία κατηγορία εντάσσεται η Νεωτερική Γεωγραφία, έργο που ξεπερνούσε την αυστηρά καθορισμένη γεωγραφική συγγραφή ενσωματώνοντας κοινωνικοοικονομικά και πολιτισμικά στοιχεία. Οι Δημητριείς –προσωνύμιο των συγγραφέων λόγω του στενού συνδέσμου τους με τον Δημ. Καταρτζή- βασίστηκαν περισσότερο στην εμπειρία και την αυτοψία δίχως, ωστόσο, να παραγνωρίζουν τα έργα προηγούμενων γεωγράφων. Την μέθοδό τους αυτή χρησιμοποίησαν κατά κύριο λόγο στην περιγραφή του ελληνικού χώρου. Η σύνολή τους προσπάθεια σκοπό είχε να προσοικειώσει συμπατριώτες τους με το ευρύτερο γεωγραφικό τους περιβάλλον. Για το λόγο αυτό, άλλωστε, επέλεξαν την απλή δημοτική γλώσσα, η σωστή χρήση της οποίας προσέδωσε στο κείμενο ζωντάνια και εκφραστική σαφήνεια [Κουμαριανού, 1965: 22-29].

Γενικότερα, ως προς τις γλωσσικές του απόψεις ο Δ. Φιλιππίδης θεωρεί πως η γλώσσα δεν είναι μόνο αποτέλεσμα της κοινωνικής συνύπαρξης αλλά και προϊόν της ίδιας της ανθρώπινης φύσης. Προτείνει, λοιπόν, τη δημιουργία ενός ευρύτερου γλωσσικού κώδικα με καθολική ισχύ, ο οποίος θα δομείται σύμφωνα με λογικούς, γεωμετρικούς κανόνες [ΕΕΕ, 1983: 280]. Αναφορικά με τις εκπαιδευτικές του αντιλήψεις, ανέπτυξε μια μαθησιακή θεωρία που δανειζόταν στοιχεία από τους Γάλλους εγκυκλοπαιδιστές –κυρίως από τον Ρουσσώ- και επέκτεινε τη γνωστική διαδικασία πέραν της τυποποιημένης σχολικής δραστηριότητας. Στα πλαίσια αυτής της προσέγγισης αντιτίθεται σε παιδαγωγικές μεθόδους που στηρίζονται στην απομνημόνευση και την αποκλειστική χρήση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας [ΕΕΕ, 1983: 280].

Εκτός από τις παραπάνω γλωσσικές και εκπαιδευτικές πεποιθήσεις του, ο Φιλιππίδης επέδειξε ενδιαφέρον και για τη φιλοσοφία. Από τα πρώτα χρόνια της πνευματικής του παραγωγής και ως το 1817, επιλέγει να μεταφράσει και να σχολιάσει κείμενα που διαπνέονται από τον ορθολογισμό των Γάλλων Εγκυκλοπαιδιστών. Έτσι, στα 1801 εκδίδει στα ελληνικά τη Λογική του Κοντιγιάκ για να ακολουθήσει ηΕπιτομή της Αστρονομίας του Λαλάντ το 1803. Παράλληλα, στη σκέψη του της πρώιμης περιόδου ενυπάρχουν και εμπειριστικές θεωρήσεις, ενώ μετά το 1820 στρέφεται προς το γερμανικό ιδεαλισμό και ιδιαίτερα προς τον Καντ. Αυτά τα φιλοσοφικά του ενδιαφέροντα μαρτυρούν οι πέντε ανέκδοτοι τόμοι του (1821-1825) με ερμηνευτικά σχόλια πάνω στην καντιανή γνωσιολογία [ΕΕΕ, 1983: 281]. 
 

Εργογραφία

---

• Γεωγραφία Νεωτερική, Βιέννη, 1791
• Λογική (μετάφραση), Βιέννη, 1801
• Επιτομή της Αστρονομίας (μετάφραση), Βιέννη, 1803
• Ιστορία της Ρουμουνίας, Λειψία, 1816
• Γεωγραφικόν της Ρουμουνίας, Λειψία, 1816
• Απόπειρα Αναλύσεως του Νοουμένου, Λειψία, 1817
• Επιτομή των Φιλιππικών (μετάφραση), Λειψία, 1817
• Επιτομή των Ρωμαϊκών (μετάφραση), Λειψία, 1818
• Πραγματεία στοιχειώδης ή αρχαί φυσικής, (μετάφραση, ανέκδοτο)
• Στοιχεία ή αρχαί φυσικοχημικαί, (μετάφραση,ανέκδοτο)

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

---

• Οικονομίδης Δ., (1978) "Δανιήλ Φιλιππίδης, Βίος και έργον. 1750 – 1812", Μνημοσύνη  – 1979, σ. 200 –290 (Ανάτυπο).
• [ΕΕΕ = ] Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών 1983, τόμος 9Β.
• Κουμαριανού Αικ. (επιμέλεια), (1988) Δανιήλ Φιλιππίδης – Γρηγόριος Κωνσταντάς, "Γεωγραφία Νεωτερική", Αθήνα.
• Κουμαριανού Αικ., (1965) "Η Νεωτερική Γεωγραφία των Δημητριέων", Εποχές τ.χ 32, σ. 22 – 29.