Βενιαμίν Λέσβιος [1759/62, Λέσβος – 1824, Ναύπλιο]

---

Λόγιος και μοναχός με σαφή την επιρροή του πνεύματος του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, κατηγορήθηκε από εκκλησιαστικούς κύκλους για τη διδασκαλία της νέας φυσικής κοσμολογίας. Ως μέλος της Φιλικής Εταιρείας συμμετείχε στην οργάνωση των στρατιωτικών επιχειρήσεων και στα πολιτικά δρώμενα της επαναστατημένης χώρας.

Γιος της Αμύρισσας και του Ιωάννη Γεωργαντή ή Καρρέ, γεννήθηκε στο ορεινό Πλωμάρι Μυτιλήνης. Βαφτίστηκε μάλλον Βασίλειος, ενώ όταν αργότερα έγινε ιερομόναχος πήρε το όνομα του αδελφού της μητέρας του, ηγουμένου Βενιαμίν.

Έμαθε τα πρώτα γράμματα στη γενέτειρά του και στα δεκαεφτά του χρόνια μετέβη στο Άγιο Όρος, στη μονή του Παντοκράτορα και χειροτονήθηκε μοναχός. Το 1779 στάλθηκε ως νεωκόρος στο Αγιορίτικο Μετόχι του Αγίου Νικολάου στις Κυδωνιές, όπου βρισκόταν ο ηγούμενος θείος του [Αργυροπούλου, 1983: 47]. Εκεί παρακολουθεί μαθήματα στην ακμάζουσα τότε σχολή του προκρίτου Ιωάννη Οικονόμου για ένα περίπου χρόνο και έπειτα από προτροπή του τελευταίου αναχωρεί για σπουδές στην Πάτμο. Θα παραμείνει στο νησί μέχρι και το 1786, ενώ τα επόμενα τρία χρόνια βρίσκεται στη Χίο όπου φοιτεί στην τοπική σχολή. Εκεί για ένα διάστημα παρακολουθεί τις παραδόσεις του Αθανάσιου Πάριου, ενώ γνωρίζεται και με τον μετέπειτα δάσκαλο και ιεράρχη Δωρόθεο Πρώιο με τον οποίο πρόκειται να αναπτύξει στενές φιλικές σχέσεις [ΕΕΕ, 1983: 239].

Επιστρέφοντας στις Κυδωνιές φέρεται να διδάσκει στη σχολή του Οικονόμου, με τη μεσολάβηση του οποίου εξασφαλίζει την οικονομική υποστήριξη ευπόρων Κυδωνιατών για περαιτέρω σπουδές στο εξωτερικό. Έτσι, γύρω στα 1790 και με την υπόδειξη του Πρώιου, πηγαίνει στο πανεπιστήμιο της Πίζας και εν συνεχεία στην Πολυτεχνική σχολή του Παρισιού, όπου μεταξύ άλλων για ένα διάστημα διδάσκεται και από τον Α.Lavoisier [Αργυροπούλου, 1983: 49]. Στη γαλλική πρωτεύουσα παράλληλα με τις σπουδές του των θετικών επιστημών και της φιλοσοφίας μελετά και έργα εκπροσώπων του ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Κατά τη διάρκεια της εκεί πολύχρονης παραμονής του γνωρίζεται με τον Κοραή και εισέρχεται στον κύκλο των Ελλήνων λογίων της διασποράς, ενώ συχνά αρθρογραφεί στον Λόγιο Ερμή. Έχοντας ολοκληρώσει τον κύκλο των μαθημάτων του στο Παρίσι πηγαίνει για ένα περίπου χρόνο στην Αγγλία, όπου επισκέπτεται στο Γκρήνουιτς το τηλεσκόπιο του William Herschel [Βαλέτας, 1974: 280].

Στα τέλη του 1799 απορρίπτει πρόταση των επιτρόπων της Χίου να διδάξει στην τοπική ακαδημία με σχολάρχη τον Α.Πάριο κι επιλέγει να εγκατασταθεί στις Κυδωνιές. Θα εργαστεί στην τοπική σχολή η οποία από το 1803 αναδιοργανώθηκε και μετονομάστηκε σε Ακαδημία. Εκεί παραδίδει μαθήματα φιλοσοφίας (ηθική και μεταφυσική) και φυσικομαθηματικών (άλγεβρα, γεωμετρία, φυσική, αστρονομία), ενώ συμπληρώνει τη διδασκαλία του με διεξαγωγή πειραμάτων [ΕΕΕ, 1983: 239]. Μέρος των απαραίτητων πειραματικών διατάξεων και των σχετικών βοηθητικών εγχειριδίων προμηθεύεται από τον Κοραή στο Παρίσι. Η δράση του Λέσβιου συνετέλεσε στην εξάπλωση της φήμης της σχολής ως ανώτατου εκπαιδευτικού ιδρύματος προσελκύοντας πλήθος μαθητών από τα Βαλκάνια.

Το περιεχόμενο, όμως, της διδασκαλίας του και οι μέθοδοι που χρησιμοποίησε προκάλεσαν αντιδράσεις, οι οποίες σε συνδυασμό με προσωπικές αντιζηλίες οδήγησαν σε επίσημη καταγγελία του στο Πατριαρχείο. Κατηγορήθηκε, λοιπόν, ως άθεος που αμφισβητεί την κοσμολογία της Αγίας Γραφής καθώς υπερασπίζεται το ηλιοκεντρικό σύστημα και την ύπαρξη πλήθους κόσμων. Στα 1803 καταδικάστηκε ερήμην από την εκκλησία κι αποφασίστηκε η αναίρεση των θεωριών του [Αργυροπούλου, 1983: 59]. Ωστόσο, με τη μεσολάβηση διακεκριμένων φίλων του –μεταξύ των οποίων ο μητροπολίτης Εφέσου Διονύσιος Καλιάρχης, ο φαναριώτης ηγεμόνας Αλέξανδρος Μουρούζης και ο αδελφός του τελευταίου Δημήτριος- η πατριαρχική απόφαση δεν εκτελέστηκε. Τελικά, ο Λέσβιος με τη στήριξη των μαθητών του και της αστικής τάξης των Κυδωνιών παρέμεινε στη σχολή συνεχίζοντας τη διδακτική του δράση έως και το 1812 [Βαλέτας 1974: 283]. Ο ίδιος, όμως, είχε ήδη από το 1808 εκδηλώσει την επιθυμία να αποχωρήσει από τις Κυδωνιές εξαιτίας των συνεχιζόμενων αντιδράσεων και των προβλημάτων που αυτές προκαλούσαν στη λειτουργία της σχολής.

Το 1812 κλήθηκε να αναλάβει τη διεύθυνση της Πατριαρχικής Σχολής στην Κωνσταντινούπολη, πρόταση που τελικά αρνήθηκε αποφασίζοντας να μεταβεί στη Μυτιλήνη για την ίδρυση σχολής [ΕΕΕ, 1983: 239]. Παρά τη στήριξη των κατοίκων του νησιού και αρκετών μαθητών του που έσπευσαν από τις Κυδωνιές, τα σχέδιά του δεν ευοδώθηκαν κι αποφάσισε να αναχωρήσει για την Κωνσταντινούπολη. Εκεί θα φιλοξενηθεί από το γιατρό Γεώργιο Δεσύλλα, στο σπίτι του οποίου εργάζεται ως οικοδιδάσκαλος. Την περίοδο αυτή του προτείνεται η σχολαρχεία στο Κουρούτσεσμε και σε σχολή της Αθήνας, που είχε ιδρυθεί πρόσφατα από την Εταιρεία Φιλομούσων [Αργυροπούλου, 1983: 64-68]. Έχοντας απορρίψει τις προηγούμενες προτάσεις θα αποδεχθεί το 1817 την πρόσκληση του ηγεμόνα της Βλαχίας Ιωάννη Καρατζά να αναδιοργανώσει την Ακαδημία του Βουκουρεστίου. Στο έργο του αυτό βρήκε βοηθό και συνεργάτη τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, ανιψιό του ηγεμόνα [ΕΕΕ, 1983: 239] . Η διδασκαλία του, όμως, πρόκειται σύντομα να διακοπεί μετά την πτώση του Καρατζά το Σεπτέμβριο του 1818, οπότε ο Λέσβιος αναγκάζεται να μεταβεί στο Ιάσιο. Θα παραμείνει στη Μολδαβία για τα επόμενα δύο χρόνια υπό την προστασία του ηγεμόνα Αλεξάνδρου Καλλιμάχη και στο διάστημα αυτό θα μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία [Βαλέτας, 1974: 288]. Στο εξής η διδασκαλική του δράση θα συνδυάζεται με προσπάθειες απελευθερωτικού χαρακτήρα.

Έτσι, το Σεπτέμβριο του 1820 τον συναντάμε στη Σμύρνη να διδάσκει στην Ευαγγελική Σχολή, ενώ παράλληλα φέρεται να ενεργεί εκεί ως απεσταλμένος της Φιλικής Εταιρείας [ΕΕΕ, 1983: 239]. Μετά την έναρξη της επανάστασης μεταβαίνει στις Κυδωνιές με σκοπό να συγκεντρώσει πολεμοφόδια για τον αγώνα από κοινού με τον Παπαφλέσσα. Το καλοκαίρι του 1821 φεύγει για τα Ψαρά και εν συνεχεία περνά στην Ύδρα και τις Σπέτσες για να καταλήξει στην Πελοπόννησο. Αργότερα, θα λάβει μέρος στην Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου (27 Δεκεμβρίου 1821) ως ένας από τους είκοσι επιτρόπους της Πελοποννησιακής Γερουσίας, όπου στηρίζει πολιτικά τον παλιό του συνεργάτη Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Το 1822 όντας μέλος της Αρμοστείας του Αιγαίου περιοδεύει στα νησιά οργανώνοντας την εκεί εξέγερση, ενώ παράλληλα συγκεντρώνει χρήματα για την ενίσχυση του αγώνα. Στην ακόλουθη δεύτερη Εθνοσυνέλευση του Άστρους (Μάρτιος-Απρίλιος 1823) εκλέγεται στην εννεαμελή επιτροπή για τη σύνταξη προσωρινής ποινικής νομοθεσίας και τον επόμενο χρόνο συμμετέχει στην εκπόνηση σχεδίου για τη δημιουργία ανώτερης σχολής στο Άργος [ΕΕΕ, 1983: 239]. Η δράση του ανακόπτεται το Σεπτέμβριο του 1824, οπότε πεθαίνει στο Ναύπλιο έχοντας προσβληθεί από τύφο.

Η συγγραφική παραγωγή του Λέσβιου αποτελείται ως επί το πλείστον από εγχειρίδια διδακτικού περιεχομένου, που συνέγραψε όντας δάσκαλος στις Κυδωνιές. Πρόκειται για έργα μαθηματικών, φυσικής και φιλοσοφίας όπου παρουσιάζονται επιστημονικές και φιλοσοφικές θεωρίες των διαφωτιστών υπό το πρίσμα της δικής του κριτικής προσέγγισης. Στα πλαίσια μιας ιδιότυπης θεώρησης απορρίπτει το νόμο της παγκόσμιας έλξης του Νεύτωνα και εισάγει την ιδέα του ''πανταχηκινήτου'', μιας ρευστής ουσίας που κινείται ανεμπόδιστα προς όλες τις κατευθύνσεις και αποτελεί την αιτία όλων των ψυχικών και φυσικών φαινομένων [Βαλέτας, 1974: 282 και ΕΕΕ, 1983: 239]. Γενικότερα, ως προς τις πεποιθήσεις του για τις επιστήμες και τη φιλοσοφία αναγνωρίζει στα μαθηματικά τη βάση της εμπειρικής επιστήμης και την αφετηρία της φιλοσοφικής σκέψης. Θεωρεί τη φυσική φιλοσοφία συνέχεια της μεταφυσικής κι εντάσσει σε αυτήν μεταξύ άλλων τη χημεία, την αστρονομία και την κοσμολογία. Αναφορικά με τη γλώσσα, –χωρίς να παίρνει σαφή θέση στη διαμάχη για το γλωσσικό ζήτημα- χρησιμοποιεί την απλή καθομιλουμένη, ενώ δεν διστάζει να εισάγει δικό του σύστημα στίξης και να προσφύγει στην αρχαία για την απόδοση ανύπαρκτων στα ελληνικά επιστημονικών όρων. Για αυτές του τις επιλογές και καινοτομίες κατηγορήθηκε ως ''αγράμματος φιλόσοφος'' [Αργυροπούλου, 1983: 55]. 
 

Εργογραφία

---

• Στοιχεία Αριθμητικής, τομ. Α’, Βιέννη, 1818
• Γεωμετρίας Ευκλείδου Στοιχεία, τομ. Β’, Βιέννη, 1820
• Στοιχεία της Μεταφυσικής, Βιέννη, 1820
• Στοιχεία Φυσικής, (ανέκδοτο)
• Στοιχεία Άλγεβρας, (ανέκδοτο)
• Στοιχεία Ηθικής, (ανέκδοτο)
• Τριγωνομετρία, (ανέκδοτο)

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

---

• Αργυροπούλου Ρ., (1983), Ο Βενιαμίν Λέσβιος και η ευρωπαϊκή σκέψη του 18ου αιώνα, Αθήνα.
• Βαλέτας Γ., (1971), "Βενιαμίν ο Λέσβιος, ο μεγάλος εγκυκλοπαιδιστής και πρόμαχος της ελευθερίας", Αιολικά Γράμματα 1.
• Βαλέτας Γ., (1948), "Ιστορία της Ακαδημίας των Κυδωνιών", Μικρασιατικά Χρονικά 4.
• Βαλέτας Γ., (1974), "Οι διώξεις του Βενιαμίν και ο πολυτάραχος εθνοφωτιστικός του αγώνας", Αιολικά Γράμματα 4.
• Βαλέτας Γ., (1974), "Το ηρωικό Πλωμάρι και τα πρώτα χρόνια του Βενιαμίν",  Αιολικά Γράμματα 4.
• [ΕΕΕ = ] Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών 1983, τόμος 2.